O zmianach klimatu i społeczeństwie w VI wieku w “Climatic Change”

Międzynarodowy zespół naukowców, którego członkiem jest Robert Wiśniewski z Centrum Badań nad Cywilizacjami Starożytnymi, przeprowadził interdyscyplinarne badania zmian klimatycznych zachodzących w VI wieku na terenie dzisiejszych północnych Włoch. Rezultaty badań opisane w czasopiśmie „Climatic Change” wskazują, że teren ten był obszarem zwiększonych opadów i powodzi, które w konsekwencji wpływały na dynamikę przemian społecznych i kulturowych.

W badaniach wykorzystano metody paleoklimatyczne i analizę źródeł historycznych. Punktem wyjścia były analizy próbek nacieków jaskiniowych z jaskini Renella, znajdującej się w Alpach Apuańskich w północnej Toskanii, niedaleko Pizy.

Nacieki w stalagmicie

Naukowcy odkryli, że obszar północnej i centralnej Italii w VI wieku wyróżniał się wyjątkowym poziomem wilgotności, który był związany z długotrwałą fazą Oscylacji Północnoatlantyckiej, czyli zmniejszoną różnicą ciśnień między Wyżem Azorskim a Niżem Islandzkim. Dzięki takiemu układowi ciśnienia atmosferycznego na tereny te docierała duża ilość wilgotnych mas powietrza znad północnego Atlantyku, doprowadzając do potężnych opadów i powodzi.

We wnętrzu stalagmitu pobranego z jaskini Renella badacze zauważyli warstwy odkładające się przez wieki w wyniku naciekania. Za pomocą pomiaru proporcji izotopów tlenu w kolejnych warstwach stalagmitu, rozróżnili okresy bardziej wilgotne i suche, których wiek oszacowali z wykorzystaniem datowań uranowo-torowych. Odkrycie nacieków w jaskini Renella stało się podstawą do dalszych badań interdyscyplinarnych z pogranicza klimatologii i historii.

Niecodzienne zjawiska w starożytnych pismach

Międzynarodowy zespół skonfrontował dane fizyczne świadczące o zwiększonych opadach z przekazami historycznymi, zawartymi w powstałych wtedy dziełach pisanych. Naukowcy porównali literaturę hagiograficzną z VI-wiecznej Italii z innymi przykładami tego rodzaju piśmiennictwa. Badacze odnaleźli w pismach pochodzących z Italii wiele opisów tzw. cudów wodnych, w których święci ściągają lub zatrzymują gwałtowne deszcze, burze i powodzie. We wcześniejszej i późniejszej literaturze hagiograficznej, a także w powstałych w tym samym czasie pismach na trenie dzisiejszej Francji, opowieści o cudach wodnych były prawie nieobecne.

Natura czy kultura? – odwieczny spór nieco jaśniejszy

To wyjątkowe zainteresowanie twórców pism późnej starożytności zjawiskami hydroklimatycznymi, badacze interpretują nie tylko jako potwierdzenie istnienia zmian klimatycznych, ale także jako świadectwo wpływu tych zmian na przemiany społeczne i kulturowe ludności zamieszkującej te tereny. Naukowcy łączą zachodzące wtedy zjawiska klimatyczne z przyjęciem przez biskupów pod koniec VI wieku roli lokalnych przywódców, a także z rozwojem kultu świętych „posiadających władzę” nad żywiołem wody.

– Społeczności ludzkie są strukturami elastycznymi. Skonfrontowane z nagłą zmianą warunków, w których się rozwinęły, taką jak epidemia czy dramatyczne pogorszenie warunków klimatycznych, przebudowują swoją organizację i sposób działania, ale też swoją mentalność i wierzenia – mówi Adam Izdebski, profesor na UJ i szef grupy badawczej w Instytucie Historii Ludzkości (Max-Planck-Institut für Menschheitsgeschichte) w Jenie, a wcześniej doktorant na UW, który jest autorem korespondencyjnym publikacji w Climatic Change.

Robert Wiśniewski z CRAC zwraca uwagę na współpracę przedstawicieli różnych dyscyplin, która doprowadziła do niecodziennych rezultatów badawczych: – W VI wieku przynajmniej część Italii stała się obszarem ulewnych deszczów i powodzi. Tę wiedzę zawdzięczamy zaangażowanym w projekt geochemikom, geologom i klimatologom. Historycy pokazali natomiast, jak mieszkańcy północnych i centralnych terenów dzisiejszych Włoch próbowali radzić sobie z tą zmianą na poziomie religijnym i jednocześnie wykorzystać ją do promowania nowych autorytetów

Szczegóły publikacji

Giovanni Zanchetta, Monica Bini, Kevin Bloomfield, Robert Wiśniewski, et al., Beyond one-way determinism: San Frediano’s miracle and climate change in Central and Northern Italy in late antiquity, Climatic Change 165, 25 (2021), DOI: 10.1007/s10584-021-03043-x

Na ilustracji: św. Figdianus (San Frediano) zatrzymuje wylew rzeki Serchio. Źródło: Filippo Lippi, Galleria degli Uffizi, domena publiczna, Wikimedia Commons.